Tarih Moğol istilası gibi korkunç bir süreci yazar. İbn’ül Esir bu istilayı Hz. Âdem’den beri insanoğlunun karşı karşıya kaldığı en büyük felaket olarak nitelendirir. Bu hareket Asya’dan başlamak kaydıyla Arap Yarımadasından tutunuz Doğu Avrupa ve Anadolu sınırlarına kadar olan çok geniş bir bölgede etnik ve kültürel değişime sebep olmuştur. Rakipsiz Moğol orduları karşısında o dönem sadece Büyük Cihangir Celaleddin Harzemşah dayanmaya çalışmıştır. Cengiz Han’ın bizzat yönettiği bir savaşta yenileceğini anlamasına rağmen alanı hemen terk etmeyip düzenli ricat ettiğini gördüğü bu büyük savaşçıyı kastederek “Şöyle bir oğlum olsaydı” dediği rivayet olunur.

Ancak bu cihangir Celaleddin Harzemşah’ın Anadolu Selçuklularının elinde bulunan Ahlat’ı muhasara etmesi ve Sultan Alaeddin’in dostane mektuplarına karşılık vermemesi gibi saikler bu iki büyük Türk Ordusu’nu Yassı Çimen’de karşı karşıya getirmiştir. Neticesinde Harzemşahlar Devleti yenilerek tarih sahnesinden silinmiş olup böylelikle Anadolu Selçukluları ile Moğollar komşu olmuşlardır.

Moğol Orduları önünde tutunamayan Türk boylarına Yassı Çimen Muharebesi sonunda Harezmli Türklerde eklenmiştir. Türk boyları batıya doğru tıpkı bir nehir gibi akmaya başlamışlardır. Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubad bu süreci adeta modern çağda “Göç İşleri Bakanı” gibi bir görev üstlenerek çok iyi bir şekilde yönetmiştir. Gelen Türkmen gruplarını bilhassa suğur hatlarında iskân etmiş ve mezkûr bölgelerde Türk kesafetini artırarak Türklüğün buralara tutunması da hızlandırmıştır.

İşte tarihin o döneme kadar gördüğü belki de en büyük muhaceret sürecinde Anadolu’ya akın akın gelen aşiretlerden birisi de İzol Aşireti’dir. “İzol” kelime itibariyle ismiyle hemhal olarak “iz süren” manasına gelir. Bu aşiretin mensupları günümüzde Şanlıurfa, Adıyaman, Mardin, Malatya, Elazığ, Sivas, Erzurum gibi illerimizde yaşamaktadır. Hatta Malatya ilimizin Kale ilçesi yörede “İzol” olarak bilinir.

İzol aşiretinin etnik kökeni ile ilgili bilgilerin geldiği kaynakların başında Mehmet Şerif Fırat Hoca’nın “Doğu İlleri ve Varto Tarihi” isimli çalışması yer alır. Burada yer alan bilgilere göre İzol aşireti Cibran, Çerkes, Loran, Abdalan gibi Türk oymaklarıyla beraber adı geçen Hormek Oymağı’nın Şarik soy kütüğünde yer alır ve “İzollu Aşireti” olarak geçer.

Eserde Alaeddin Keykubad dönemine ait bir şecereden bahsedilir. Bu şecereye göre “İzollu Aşireti” dâhil 12 Türkmen Aşireti’nin Anadolu Selçukluları devrinde Horasan üzerinden gelerek Erzincan-Adıyaman arasında muhtelif yerlerde dağıldığı söylenir. Bu şecerede “İzol Aşireti” ile alakalı kısım biaynihi şu şekildedir: “Abdullah min kabileti İzol, elmusamma üçayak bilakabı İki Bölük”. Yani “Üçayakta adlanan lakabı iki bölük olan İzol kabilesinden Abdullah” olarak telaffuz edilir. Şecerede bahsi geçen Hormek oymağı mensupları da atalarından gelen rivayetlere dayandırarak kendilerini Harezmli Türkler olarak görmektedirler. Bu kabile mensupları Celaleddin Harzemşah’ın hayatını kaybetmesi ile dağlık bölgelere çekilmişlerdir. Sonrasında ise bir kısmı Selçuklu hizmetine bir kısmı Eyyübi ve Memlük hizmetlerine girmişlerdir.

İzol (üçayak) Cemaati resmi kayıtlardaki önemli aşiretlerden birisidir. Alemdar Yalçın Hoca’ya göre İzol Aşireti Alaeddin Keykubad tarafından Bağın Kalesine getirilmiş aşiretler arasındadır. Bu bilgi Mehmet Şerif Fırat’ın eseri ile de örtüşür. Günümüzde Tunceli Mazgirt ilçesi sınırlarında bulunan Bağın Kalesi o dönem bölgedeki Türkmen Aşiretlerinin toplandıkları ve sorunlarına çözüm aradıkları yerler olarak ön plana çıkar. Uluğ Keykubad, Yassı Çimen sonrası bölgedeki aşiret reislerini ve dervişan grupları toplayarak buranın da rehberliğini Alevi-Türkmen Ocağından olan Derviş Beyaz’ın ailesine verir. Yukarıda zikredilen Alaeddin Keykubad’ın onayladığı şecerede “İzol” aşireti dâhil 12 Türkmen Aşireti’nin isimleri geçer.

Aşiret Osmanlı kayıtlarında “İzoli Ekradı” veya “Ekrad Taifesi” olarak anılır. Burada şu duruma değinmek gerekir. Osmanlı da Etrak, Ekrad vb. kelimelerin eş anlamda kullanıldığı durumlar vardır. Yusuf Halaçoğlu Osmanlı belgelerinde Türkmen, Kürd, Ekrad, Etrak kelimelerinin etnik bir anlam ifade etmediğini bunun bir sosyal sınıf olarak nitelendirildiğini söyler. Yusuf Hoca, Oğuzların Bayındır boyundan olan Akkoyunluların yıkılmasından sonra Siverek Sancak Bey’i olan Tur Ali Bey’in aradan bir süre geçtikten sonra “Ekrad Beyi” olarak isimlendirildiğini ve bu kelimenin bir etnik anlamdan ziyade şehirli-köylü vb. gibi bir sosyal sınıfı karşıladığını dile getirir. Dulkadirli Türkmenlerinden Bertiz Aşireti’ne bağlı Gözeciyan Tarifesi’nin “Kürd Atlu” cemaatinin isminde “Kürd” lafzı geçmekle beraber cemaatin tamamen Türkmen olduğunun belgelerden bilindiğini de söyler. Dolayısıyla bu kelimeler etnik yapı manasına gelmemektedir.

İzol Aşireti ile ilgili Osmanlı dönemi belgeleri arşivlerde bir hayli yer işgal eder. 1530 yılında Malatya’ya bağlı Cubas nahiyesinde Hardenbelü ve Belicarlu cemaatleri olduğu belgelerden biliniyor. 1560 yılına gelindiğinde ise geçmiş 30 yılda bu bölgeye yeni cemaatler eklendiği müşahede edilir. Bunlar Aşkanlu, Kavi, İzoli cemaatleri olup tahrirlerde yani vergi defterlerinde isimleri mevcuttur. 1560 yılında “Dayı” köyünün “Cemaat-i İzoli’nin bu bölgeye yerleştirilmesi ile köy olarak kaydedildiği rivayet edilse de Cemaat-i İzoli’nin tam yerleşim yerinin Fırat nehri kıyısında bulunan ve Kömi nahiyesine bağlı olan “İzoli köyü” olduğu bilinmektedir. Bu konuda çalışma yürüten Göknur Akçadağ’a göre o dönem Malatya kaza bölgesinde bu tarihlerde en fazla nüfus artışının görüldüğü nahiyeler Cubas, Ağçadağ ve Keder Beyt nahiyeleridir. Bunlar Yörükan taifesinin de en fazla bulunduğu ve göç ettiği yerlerdir. Bu durumda “İzol Aşireti”nin bu Yörükan Taifeden olma ihtimali yüksektir.

Adnan Menderes Kaya’da “Avşar Türkmenleri” isimli eserinde Celaleddin Harzemşah sonrası Anadolu’ya gelen Avşarlardan bir kısmın Malatya’ya yerleştiğini söyler. Bunu da yörede yapılan dil çalışmalarında etnik dil unsurunun Avşar dil özelliklerine çok benzediği söylemiyle mesnetlendirir.  

Yine Mehmet Salih Erpolat’ın çalışmasında 16. yy ortalarında İzol Köyü’nün Kömi nahiyesine bağlı olduğunu dile getirmiştir. Erpolat, köyün diğer adının Osman bükü olduğunu ifade ediyor. Ancak bu isim pek maruf olmamakla beraber yörede hala bilinmemektedir. “Bük” kelimesi çalılık, dönemeç, koy manalarına da gelir. Bu isimlerde Anadolu’da birçok yerleşim yeri vardır. Günümüzde “Osmanbükü” isminde Aydın ilimizde bir köy bulunur. Bu isim benzerlikleri tesadüf olmasa gerek. Yine dönem kayıtlarında halk arasında kullanılan kişi isimlerine bakıldığında yöredeki hâkim millet unsurunun varlığı hakkında bir kanaat oluşabilir. Mehmed, Ali, Yusuf, Osman Ömer vb. Müslüman isimlerinin yanı sıra Avşar, Karagöz, Budak, Korkmaz, Sarıca, Tanrıverdi Timur, Kızkapan gibi Türkçe adların olduğu araştırmacılar tarafından tespit edilmiştir. Dolayısıyla Avşar boyunun ve Türkmen Yörükani Taifesi olarak bilinen Kızkapan Aşireti’nin isimlerinin bu bölgede yer alan kayıtlarda sıkça geçmesi de bir tesadüf değildir.

Osmanlı döneminde de Çepni, Rişvan, İzol, Aşkanlu ve Çakallu gibi aşiretler o dönem yaylak-kışlak sistemi ile hayatlarını idame ettiriyorlardı. Ancak bu süreçte yaylak-kışlak güzergâhları boyunca yerel ahaliye zarar verdikleri biliniyor. Bunun yanında mezkûr aşiretlerin Osmanlı şehzade kavgalarında taraf olmaları ve yine Osmanlı-Safevi çekişmelerinde bazı aşiretlerin Safevilere meylettikleri açık bir şekilde söylenebilir. Mesela, Lala Mustafa Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu İran seferine çıkmıştır. Sivas’a geldikleri sıralarda II. Şah İsmail İran’da ölür. Ancak “Bayat” boyuna mensup bir Türkmen “Şah İsmail ölmedi, O benim” şeklinde sahte Şah İsmail olarak ortaya çıkar ve Alevi Türkmenlerini etrafına toplamaya çalışır. Sahte Şah İsmail Osmanlı erkânının tedbir alması üzerine Malatya’ya kaçar. Etrafında güç toplamaya başlar. III. Murad ise Malatya Sancak Bey’ine bir ferman gönderir ve bu işe girişenlerin şeri daire içerisinde katledilmesini emreder. Ferman şu muhteviyattadır:

“Malatya Beyine Buyruğumdur;

Livanıza bağlı İzolu, Rişvanlı, Eşkanlu, Solaklu, Şah Hüseyinli, Soydanlı, Eğribüklü, Adaklı, Koluaçıklı, Bezekli, Cakalı, Mihrimanlı, Karasazlı, ve Kömürlü adlı aşiretler Şah İsmail adında ortaya çıkan hayduta asker gönderip onun adamı olduklarını içlerinden yakalayıp bana gönderdiğiniz Mehmet adlı kişinin itirafları sonucu öğrenmiş bulunuyorum. Onu zincirleyip size gönderiyorum. Anılan aşiretlerden kimler Sahte Şah İsmail’e nezir gönderip yardımda bulunmuşsa size gösterecek. Durumları açığa çıkanları şeriat yasalarına göre asın…”

18 yy. da Osmanlı İmparatorluğu’nun göçebe gruplara yönelik yürüttüğü iskân politikası kapsamında İzol Aşireti mahdut bir bölgede iskân edilmeye çalışılmıştır. Erzurum’da yaylak bölgesi olarak kullanan Malatya-Cubas nahiyesinde mukim İzol aşireti mensuplarının bazılarının 18 yy. başlarında giriştiği eşkıyalık faaliyetlerine karşı devlet o dönem sürgün edilmesi yönünde karar alır ve aşiret Urfa ve Rakka arasındaki bölgelerde iskân edilir. Haklarında sürgün kararı verilen aşiretin 18 yy. son çeyreğinde kayıtlara göre 1000 çadıra sahip olduğu görülüyor.

Milli Mücadele dönemine gelindiğinde ise İzol Aşireti’nin ön plana çıktığı açık bir şekilde söyleyebiliriz. Urfa kolundan Aşiret Reisi Bozan Ağa Fransızların Urfa’yı işgaline karşı emrindeki silahlı gruplar ile ciddi şekilde direnerek Urfa ve Antep’in düşman işgalinden kurtuluşu için gayret sarf etmiş serdengeçtilerden birisidir. Bozan Ağa’nın gayretleri o dönem Ankara tarafından da takdir görmüş olacak ki TBMM 5 Nisan 1925 yılında ağayı “Kırmızı Şeritli İstiklal Madalyası” ile taltif etmiştir.

1950’li yıllarda Şanlıurfa Belediye Başkanlığı yapmış Cemil Hacıkamiloğlu’nun çoğunluğu hatıralardan müteşekkil ” Şanlıurfa’nın Kurtuluşu ve GAP Projesi” isimli eserinde Bozan Ağa için :  “Bozan Ağa Sivereklidir. İzol denilen büyük bir Türk kabilesinin reisi olan Zülfikar Ağa’nın oğludur. Bozan Ağa bir Türk Aslanıdır” gibi sitayişli ifadeler kullanmıştır.

Hülasa,

Selçuklu’dan Osmanlı’ya ve oradan Türkiye Cumhuriyeti’ne tevarüs eden belgelerden yola çıkarak İzol Aşireti’nin bir Türkmen Aşireti olduğu çok rahat bir şekilde ifade edilebilir. Anadolu’da sonradan Kürtleşen birçok aşiretin Türk Aşireti olduğu biliniyor. Bu konular ile ilgili ilmi çalışmalar yapıldıkça bazı konulardaki müphemlikler iyice giderilecektir. Elbette Müslümanız ve bizim için din kardeşliği her şeyden üstündür. Ancak bölücülükle karşı karşıya olan günümüz Türk Devleti’nde ayrılıkçı etnik söylemde bulunanların dayandığı temellerin ne kadar mesnetsiz olduğu ve Anadolu’nun kadim bir Türk Yurdu olduğu gerçeği de asla göz ardı edilmemelidir.

Amacımız haddi aşmak ve ırkçılık yapmak değildir. Hepimiz Âdemoğluyuz. Yer’de Gök’te Allah’ındır. Ancak bu konulara yönelik çalışmalar ilmi bir hüviyet kazandıkça garbın etle tırnak olan Türk Milleti’ni yeni fraksiyonlar ile ayırma gayretleri de boşa çıkacaktır.

Devlet-i Ebed Müddet…

KAYNAKLAR:

• Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Mehmet Şerif Fırat
• Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskân Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Yusuf Halaçoğlu
• Şanlıurfa’nın Kurtuluşu ve GAP Projesi, M. Cemil Hacıkamiloğlu,
• Aşiretlerin Sosyal Yapısı Üzerine, İzollu Aşireti, Malatya Örneği, Ahmet Çetintaş
• Harzemli Türklerin Anadolu ve Yakındoğu’daki Rolleri ve Tesirleri, Muammer Gül
• Osmanlı’da Eşkiyalık Hareketleri Malatya Örneği, Göknur Akçadağ
• Anadolu’nu Duraklama ve Gerileme Döneminde Güney ve Doğu Anadolu’da Ocaklar-Aşiretler II, Alemdar Yalçın
• Tunceli’de Alevi Ocakları, Veli Saltık
• Osmanlı Belgelerine Göre Türk-Etrak, Kürd-Ekrad- Kelimeleri Üzerine Bir Değerlendirme, Yusuf Hallaçoğlu
• Siverek ve Çevresinde Aşiretler, Mehmet Nuri Şanda
• Yüzyılda Hersini Nahiyesinde Kişi Adları, Mehmet Salih Erpolat
• Avşar Boyu, Adnan Menderes Kaya
• İzol Aşireti Kürt’tür Algısını Kırmak, Ebru Genç Korkmaz
• Şecere-i Şarik ve İzol Aşireti Hakkında, Abdülbaki Günışığı

*

EMRE GÜLBEY DEMİR